مراحل پرورش قارچ (۱)

در این مقاله و مقاله های بعدی مراحل پرورش قارچ و شرایط هرکدام به تفصیل ارائه می‌گردد. برای شناخت بهتر مراحل پرورش هر قارچ شناخت نوع نژاد قارچ الزامی است. در این متن آشنایی با نژادهای پرورشی رایج٬ شرایط رشد میسیلیوم در پرورش قارچ و موضوعاتی از قبیل کنترل شرایط محیطی از جمله دما و رطوبت و ... بررسی می‌شود. مقاله موجود برگرفته از کتاب "پرورش قارچ دکمه‌ای" تالیف "مهندس شهناز شاهی" می‌باشد.

مراحل پرورش قارچ (۱)                                                       

نژادها و گونه های قارچ خوراکی آگاریکوس بیسپوروس

*نژادهای هیبرید

در مرکز تجربی نژادها در مؤسسه‌ی تحقیقاتی که به این منظور تأسیس شده است، در سال 1976شروع به تحقیقاتی در زمینه تولید نژادهای هیبرید کردند و در این خصوص در سال 1980 به موفقیت هایی دست یافتند.

آنها با کراس بین نژادهای white strain و cream strain توانستد به نژادهای Hybrid strain دست یابند.این نژادها یعنی هیبریدها٬ دارای باردهی بالایی هستند که در ذیل به سه نوع از این نژادها ی هیبرید و شرکت تولید کننده آن اشاره می‌کنیم.نژادهای هیبرید خود به سه دسته تقسیم می شوند:

1.     هیبریدهای بزرگ

2.     هیبریدهای متوسط

3.     هیبریدهای کوچک

·       نژادهای کوچک((U₃-types

این نژادها دارای ژنتیک کلاهک صاف و سفیدی هستند که ژیل های صورتی رنگی دارند.

خصوصیت کلاهک صاف و سفید را از نژاد white برده اند و خصوصیت ساقه کوتاه و ضخیم را از نژاد cream straine برده‌اند.

·       نژادهای بزرگ

این نژاد دارای کلاهک سفید و متمایل به پوسته شدن هستند و قارچ ها برای دوره طولانی تری بسته باقی می مانند٬ زرد و پشت باز نمی شوند و وزن خود را حفظ می کنند.این نژاد خیلی به کیفیت کمپوست در مقایسه با نژادهای small حساس هستند و تشکیل پین هد در این نژاد به کندی صورت می گیرد و در فلاش اول و دوم دارای باردهی بالایی هستند و برای فروش تازه مناسب هستند.

·       نژادهای متوسط

در سال 1984 تصمیم بر این گرفته شد که یک نژاد بین نژاد کوچک و بزرگ تولید شود که کارکترهای آن بین این دو نژاد باشد. از این رو به آن نژاد حد وسط اطلاق شد؛ متوسط وزن واحد آن کمتر و سبک تر در مقایسه با نژاد بزرگ است و شکل گیری میوه در این نژاد کاملاً اتفاقی است. برداشت ماشینی در این نژاد، ارجحیت دارد.

انتخاب نژاد

در انتخاب نژاد باید به کاراکترهای زیر توجه کنیم:

·       شرایط محیطی

·       روش شوک دهی و پایین آوردن دما

·       آب و هوا

·       مواد خام

·       روش چیدن (برداشت)

رشد میسیلیوم در پرورش قارچ

وقتی فاز دو در پروسه تولید کمپوست (پاستوریزه و آمونیاک گیری) با موفقیت به پایان می‌رسد، با کشت کاری یعنی اضافه کردن اسپان به کمپوست آماده شده، شرایط را برای شروع پنجه دوانی میسیلیوم درون کمپوست یعنی اولین مرحله پرورش آماده می‌کنیم.

 رشد میسیلیوم در کمپوست باید به سرعت شروع شود ومیسیلیوم به صورت کامل باید کمپوست را پُر کند. چرا که وقتی میسیلیوم به سرعت رشد کند مانع رشد مولدهای رقیب خواهد شد.

فاز سه، شرایط محیطی در طول دورۀ اسپان ران

پس ازپایان فاز دو٬ اضافه کردن اسپان به کمپوست انجام می شود و بلوک های کشت شده برای شروع فاز سه به سالن اسپان‌ران منتقل می شوند. دوره اسپان‌ران در شرایط ایده ال و بدون وجود نقصی در کمپوست ویا اسپان، 14-10روز طول می کشد. حال به توضیح شرایط دوره اسپان‌ران یا ریشه دوانی در کمپوست می‌پردازیم. شرایط آب و هوایی در طول دوره اسپان‌ران با سه فاکتور سنجیده می‌شود. در این دوره، کنترل سه فاکتور ازاهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است؛ این سه فاکتورعبارتند از:

· دما

· اکسیژن ودی اکسید کربن

· رطوبت نسبی(RH)

کنترل دمایی در طول دوره اسپان ران

در زمان و طول دوره اسپان‌ران حفظ دما روی 25°C الزامی است. در ابتدای دوره اسپان‌ران شاید برای رساندن دما به 25°C به خصوص در فصل سرما احتیاج به تحریک دمایی از طریق کویل گرمایی ویا نشتی بخار در سالن باشد ولی وقتی بلوک ها شروع به تعریق کردند فعالیت میسیلیوم در درون کمپوست خودش موجب افزایش دما خواهد شد.

اینجاست که شاید در یک مقطع زمانی نیاز به هوای تازه وسیرکوله به صورت توأمان جهت خنک کردن بلوک ها باشد. قبلاً هم گفته شد دمای بالای 30° به مدت 48-72 hr می تواند موجب مرگ میسیلیوم شود،بنابراین باید همواره در طول اسپان‌ران مراقب تغییرات دمایی باشیم.

ترجیحاً اگر دمای هوای سالن شما در ابتدای شروع اسپان‌ران پایین تر از 22° نمی‌رود نیازی به تحریک دمایی ابتدایی نخواهید داشت.

بهترین راه این است که منتظر شروع فعالیت میسیلیوم و افزایش خود به خودی دما باشیم ولی مانع افزایش دما در حد بالای 27° شوید و با وارد کردن هوای تازه به سالن و سیرکوله آن مانع افزایش دما در حد بالای 27° شوید و با این کار هوای گرم سالن را تخلیه کنید. بنابراین بالا رفتن دما در دوره اسپان ران خطرناک تر از پایین بودن دما در طول این دوره است.

نتیجتاً دراوایل دوره اسپان‌ران، در زمستان با کمی تحریک گرمایی دما را به بالای 22° برسانید، تا فعالیت خود بلوک موجب افزایش دما تا حد 25-27° شود.

ولی در تابستان با دادن هوای تازه به سالن و سیرکوله سالن به خصوص در روزهای هشتم به بعد دوره اسپان ران باید مانع افزایش دمای بالای   28°Cشویم. سنجش دما به واسطه ترمومترهایی که در نقاط مختلف سالن در کمپوست وهوا کار گذاشته می‌شوند انجام می شود.

رطوبت

رطوبت لازم جهت این دوره بالای 95 درصد است. که این رطوبت از طریق مرطوب کردن کف و دیوارها تامین می شود وحتی رطوبت در حد اشباع100درصد نیز مانعی ندارد.

از خشک شدن دیوارها وکف در طول این دوره جلوگیری کنید. در ضمن بسته بودن بلوک‌ها در این دوره موجب خواهد شد رطوبت کمپوست از دست نرود، چرا که تنفس در درون بلوک به دلیل فعالیت و رشد میسیلیوم در کمپوست موجب تولید گرما درون آن می شود و خروج این گرما از داخل بلوک موجب کم شدن رطوبت آن خواهد شد.

بنابراین باید، از طریق اشباع نگه داشتن رطوبت سالن در طول این دوره، مانع از دست رفتن رطوبت داخل بلوک ها در اثر تنفس شویم. و از خشک شدن لایه سطحی کمپوست جلوگیری کنید، چرا که نشان دهنده کاهش رطوبت بلوک ها می باشد.

تهویه ونیاز به O₂

در طول دوره اسپان‌ران، تنفس در داخل بلوک ها صورت می‌گیرد و همان‌طور که می‌دانیم میسیلیوم جهت تنفس نیازمند اکسیژن(O₂) است. برخلاف آنچه که قارچ کاران تصورمی کنند، میسیلیوم قارچ در این دوره بیش از CO₂ نیازمند O₂ است، چرا که میسیلیوم قارچ مانند هر موجود زنده‌ای جهت تنفس به اکسیژن نیاز دارد و CO₂ پس می‌دهد. ولی براساس یک سری اطلاعات قدیمی، تصور قارچ کاران بر این است که در دوره‌ی  S.Rباید  CO₂درسالن بالا باشد. البته همه این اطلاعات بر اساس نتایج حاصل از این واکنش ها در کمپوست است.  

به این معنا که وقتی تنفس صورت می گیرد  CO₂ در سالن افزایش می یابد و قارچ کاران تصور می کنند که میسیلیوم به CO₂ نیازمند است، در حالی که این CO₂ در اثر تنفس ایجاد شده است. و در ضمن در طول دوره S.R نیاز بهO₂  در میسیلیوم خیلی کمتر از مراحل بعدی مثل دوره پین زایی و رشد پین ها است. یعنی این که در مراحل مختلف نیاز میسیلیوم به اکسیژن متفاوت است و قارچ کاران به جای مقایسه نیازمیسیلیوم به اکسیژن، میزان تولید CO₂ و نیاز متفاوت میسیلیوم به اکسیژن را با مقیاس تولید CO₂  می سنجند.

حال آنکه میسیلیوم در تمام مراحل رشد خود نیازمند اکسیژن است ولی در مراحل مختلف، میزان نیاز آن متغیر است و متناسب با مصرف O₂ مقداری CO₂ نیز به عنوان یک محصول فرعی تولید می‌شود. غلظت CO₂ در طول دوره S.R در اثر تنفس ممکن است در حد 3000-5000 ppm  شود.   

فازIII در داخل تونل(اسپان‌ران در داخل تونل)

همان طورکه می دانید اسپان‌ران داخل تونل درایران متداول نیست و معمولاً اسپان ران دردرون سالن انجام می شود، ولی به هر حال با پیشرفت صنعت پرورش قارچ درایران، این سیسستم هم به مرورجایگزین سیستم اسپان‌ران در سالن خواهد شد، بنابراین به صورت خلاصه توضیحاتی راجع به منافع اسپان‌ران در تونل خواهیم گفت.

در اسپان‌ران درتونل، دیگر تفاوت دمایی نخواهیم داشت یعنی به دلیل این که کمپوست درون تونل به صورت توده‌ای اسپان می‌شود. دما در تمام نواحی تونل یکسان است. بر خلاف اسپان‌ران سالنی که درهرقفسه، وحتی کناره‌ها و وسط قفسه ها تفاوت دمایی مشاهده می شود. کنترل دمایی در درون تونل خیلی راحت‌تراست.

اسپان‌ران درون تونل نسبت بهS.R  درون سالنی، ازبهداشت و ایزوله بهتری برخورداراست و امکان بروز آلودگی در درون تونل خیلی کمتر از سطح بستراست، چرا که تونل‌ها، ایزوله هستند و هوای جریان یافته درون تونل از هپافیلتر عبور میکند ودر طی 16-14روزدورهS.R  درب تونل بسته بوده و پس از باز شدن تونل و رفتن کمپوست به درون قفسه ها(بستر) نیز چون دوره S.R کامل شده امکان آلوده شدن کمپوست S.R شده نسبت به کمپوست فازII خیلی کمتر است ولی در سالن پرورش، چون سطح بستر باز است، و سالن درمعرض عبور ومرورکارگران است امکان آلودگی آن بیشتر است. در اینجا مزایا ومعایب، اسپان ران درون تونل را به صورت خلاصه شده مشاهده می کنید:

مزایا

1.     افزایش باردهی در تن کمپوست

2.     افزایش میزان باردهی درواحد سطح(m²)، تا حد 15-10 درصد درm² باردهی افزایش می‌یابد؛ البته در طول یک‌سال، چرا که درهردوره 16-14 روزازطول دوره‌ی اشغال سالن ها کاسته می شود.

3.     کاهش میزان آلوگی(در بالا شرح داده شد)

4.     اگر ساپلیمنت استفاده می شود در تونل یکنواختی بیشتری خواهد داشت نسبت به درون سالن.

معایب

1.     اسپان‌ران درون تونل نیازمند یک کمپوست عالی و با کیفیت و هموژنیته 100 درصد مطلوب است، چرا که اگر کیفیت آن خوب نباشد پس از دوره S.R با میکسی که جهت انتقال آن به سالن انجام می شود، قسمت بی کیفیت کمپوست در کل سالن و همه بسترها پخش می شود در حالی که در سیستم بلوکی(اسپان ران درون سالن) اگر از کیفیت چند بلوک راضی نبودید آن ها راازسالن خارج می کنید.

2.     نیازمند دستگاه خنک کننده با قدرت بالاتری در تونل هستیم.

3.     با توجه به کاهش طول دوره پرورش در S.R داخل تونل، تعداد روزهای باردهی در ماه افزایش یافته وفعالیت روزانه، مصرف انرژی بالا می رود که البته این عیب نیست و یک مزیت است.

  -تصویر کمپوست اسپاران شده-

طول دوره اسپان‌ران

طول دوره اسپان ران به صورت استاندارد اگر تمام شرایط به صورت مطلوب جهت این دوره فراهم شود و کمپوست به صورت درستی تهیه شده باشد وفاز دو به نحو احسن انجام شده باشد بین 16-14 روز خواهد بود.

داشتن یک دورهS.R  چهارده روزه واقعاً لازم وحیاتی است، چرا که شما باید به حجم میسیلیوم و ریشه دوانی میسیلیوم دردرون بلوک ها هم توجه داشته باشید؛ دیده می شود که خیلی از قارچ کاران به محض مشاهده میسیلیوم درسطح بستروسفید شدن سطح بستر اقدام به خاک دهی می کنند، در حالی که توجهی به میزان میسیلیوم داخل بلوک و تغییر رنگ کمپوست ندارند؛ اجازه دهید کمپوست به درستی و به صورت کامل از میسیلیوم کلونیزه شده ودر اثر ترشح اسید اگزالیک میسیلیوم تغییررنگ دهد (قهوه ای روشن) که این منوط به گذراندن دوره کامل اسپان ران یعنی 16-14 روزاست.

بنابراین باید این دوره طی شود، از خاک دهی زود هنگام جهت تسریع در کارها وبرنامه‌هایتان خودداری کنید.

همین طورازطولانی کردن این دوره نیز اگر اسپان‌ران کامل شده است خودداری کنید چرا که موجب کاهش ذخیره غذایی میسیلیوم و کاهش پتانسیل کمپوست خواهد شد.

منبع: "پرورش قارچ دکمه‌ای"٬ تالیف "مهندس شهناز شاهی"٬  انتشارات آییژ.(انتشار این مطلب در این سایت با کسب اجازه از مولف صورت گرفته است؛ بدیهی است که استفاده از آن فقط با ذکر منبع امکان‌پذیر می‌باشد.)